Żywotność każdego urządzenia zależy od kilku najważniejszych czynników. Liczy się przede wszystkim jego konstrukcja i to jak dobrze projektant był w stanie przewidzieć obciążenia, którym urządzenie będzie poddawane podczas regularnej eksploatacji. Ważna będzie jakość wykorzystanych materiałów, ich wytrzymałość i zgodność z zaleceniami konstruktora oraz precyzja wytworzenia i montażu.
Istotne są warunki użytkowania, które powinny być zbliżone do założeń, jakie przyjęto przy tworzeniu konkretnego podzespołu. Ostatnią zmienną przesądzającą zwykle o tym, jak długo będzie można korzystać z urządzenia, jest przestrzeganie zaleceń dotyczących serwisowania. Znaczenie tego elementu jest bardzo duże – w przypadku silników wykonywanie odpowiednich czynności np. regularna wymiana oleju pomoże osiągnąć zamierzony przez producenta resurs, czyli liczbę godzin bezawaryjnej pracy, ale również go przekroczyć. Dbanie o terminowy serwis samochodu jest też o tyle istotne, że jest to jedyny obszar, w jakim użytkownik może bezpośrednio wpływać na stan techniczny jednostki napędowej. Przyjrzyjmy się bliżej temu, dlaczego olej silnikowy odgrywa tak ważną rolę i sprawdźmy, z jaką częstotliwością należy go wymieniać.
Dlaczego wymiana oleju w silniku ma tak duże znaczenie?
Każdy silnik spalinowy działa w bardzo wysokiej temperaturze, a jego ruchome podzespoły takiej jak m.in. tłoki, korbowód, wałek rozrządu czy zawory, przemieszczając się podczas pracy powodują powstawanie znacznego tarcia, na które jest narażona zarówno ich powierzchnia, jak i elementy z nimi współpracujące, choćby głowica, blok silnika czy miska olejowa. Powstające w wyniku tarcia ciepło, podobnie jak to pochodzące z samego procesu spalania musi być efektywnie odprowadzane, tak by nie doszło do przegrzania poszczególnych części i w efekcie ich zatarcia lub trwałej zmiany właściwości materiału, z jakiego są wykonane oraz osłabienia ich wytrzymałości, co przyspieszy ewentualną awarię. Choć silnik jest chłodzony za pośrednictwem specjalnego chłodziwa krążącego w znajdujących się w bloku i głowicy kanałach, to część ciepła jest również odbierana bezpośrednio z powierzchni części przez olej silnikowy.
Ważną i podstawową rolą oleju silnikowego jest jednak zmniejszanie tarcia. Każdy element metalowych niezależnie od dokładności, z jaką został wykonany ma na poziomie mikroskopowym stosunkowo nieregularną powierzchnię składającą się z serii „górek” i „dołków”. Cecha ta jest zwana chropowatością i występuje w każdym materiale, choć w zależności od dokładności obróbki może ona być większa lub mniejsza. Części ruchome używane w silnikach spalinowych wykonuje się ze znaczną dokładnością, a zatem ich chropowatość jest niezwykle mała. Jednak z uwagi na to, że poszczególne elementy poruszają się z dużymi prędkościami, ich znaczenie staje się ogromne. Dla zniwelowania wszelkich chropowatości powierzchnia elementów ruchomych musi być pokryta środkiem smarnym, który tworząc tzw. film olejowy, wypełni szczeliny i odpowiednią siłą adhezji będzie przywierał do powierzchni.
Olej stosowany w silnikach powinien się więc odznaczać kilkoma ważnymi cechami – w tym odpowiednią lepkością, odpowiedzialną za przywieranie do powierzchni oraz wytrzymałością na wysoką temperaturę. Trzeba jednak pamiętać, że wraz z upływem czasu olej ulega zużyciu. Część substancji, z jakich się składa, spala się w wyniku okresowego przegrzania, tworząc na pracujących powierzchniach tzw. nagar, czyli warstwę utrudniającą właściwe smarowanie i chłodzenie. Do oleju mogą też dostawać się substancje, które go rozcieńczają np. resztki niespalonej benzyny. Co więcej, ponieważ mimo smarowania poszczególne powierzchnie w pewnym zakresie ścierają się, w oleju pojawiają się drobinki metalu, które pogarszają charakterystykę termiczną, a przede wszystkim zachowują się jak ścierniwo, przyspieszając zużycie pozostałych elementów.
Żeby zapobiegać gromadzeniu się zanieczyszczeń, olej silnikowy jest poddawany filtracji, jednak jej efektywność spada, wraz z osadzaniem się wyłapywanych substancji na porach filtra. Po pewnym czasie oczyszczanie oleju przestaje być skuteczne, co w dłuższym okresie prowadzi do powstawania uszkodzeń powierzchni i przegrzewania się elementów, a także stopniowego zatykania kanałów olejowych. Ich konsekwencją jest przyspieszone zużycie, które w krótkim czasie może doprowadzić m.in. do zniszczenia pierścieni, powierzchni tłoków i cylindrów, pęknięcia głowicy, a także zacierania się panewek i samego korbowodu, co oznacza kosztowny remont silnika. Zanim dojdzie do uszkodzeń, uniemożliwiających eksploatację auto będzie traciło swą moc i elastyczność.
Przy jakich przebiegach należy zdecydować się na wymianę oleju?
Wymiana oleju wraz z filtrem oleju jest więc nie tylko niezbędną i wymaganą przez producenta czynnością obsługową, ale również inwestycją w trwałość silnika. Producenci olejów zachwalają swoje produkty, podkreślając, że znakomicie znoszą one długie przebiegi. Choć skład nowoczesnych środków smarnych jest bardzo dobry i starannie dobierany, to trzeba również pamiętać, że nowoczesne silniki są coraz bardziej wysilone. Konstruktorzy starają się uzyskiwać z niewielkich pojemności bardzo wysoką moc, co oznacza znacznie wyższą temperaturę pracy, zwiększające się ciśnienie oraz nierzadko dłuższe utrzymywanie wysokich obrotów. Jednocześnie panuje trend do zmniejszania masy silników, co oznacza cieńsze ścianki i lżejsze, a często mniej wytrzymałe elementy, szczególnie przy dłuższym użytkowaniu materiału. Mimo znacznej poprawy jakości oleju, czas między jego wymianami nie powinien być więc wydłużany.
Szczegółowe zalecenia odnośnie do czasu, w jakim należy wymienić olej, są różne, w zależności od tego, jakie przedziały czasowe określił producent pojazdu. W większości samochodów osobowych olej należy zazwyczaj wymieniać co od 15 000 do 25 000 kilometrów, w autach ciężarowych dopuszczalne się większe przebiegi międzyprzeglądowe wynoszące zwykle od 30 000–40 000 do nawet 60 000–80 000 kilometrów. Nie wolno zapominać, że wraz z olejem, który powinien być dopasowany pod względem klasy do parametrów podanych przez producenta silnika, należy zmieniać filtr oleju, a w zależności od przebiegu także inne zużywające się materiały eksploatacyjne.
Wymagań dotyczących wymiany oleju należy przestrzegać skrupulatnie zwłaszcza w autach, w których zainstalowano turbosprężarki, ponieważ są one tak jak silnik chłodzone i smarowane olejem, a ich prędkości obrotowe oraz obciążenia z tym związane są bardzo duże. Zaniedbania serwisowe mogą się więc skończyć poważnym uszkodzeniem i kosztowną wymianą sprężarki, a nie można zapominać, że z uwagi na rolę, jaką pełnią drobiny metalu ze sprężarki, która uległa awarii mogą doprowadzić do zniszczenia silnika.
O regularną wymianę oleju należy dbać także w pojazdach, w których zamontowano instalacje LPG. Silniki zasilane gazem są zdecydowanie gorzej chłodzone – nie ma możliwości zmniejszania temperatury przez częściowe parowanie mającej kontakt z powierzchnią cylindrów i tłoków benzyną. Podzespoły w nich pracujące są też często narażone na wyższe temperatury. Większość producentów instalacji gazowych zaleca w związku z tym wymianę oleju silnikowego co 10 000 do 15 000 kilometrów.
Olej powinien być regularnie wymienianych także w autach, które jeżdżą znacznie rzadziej i nie osiągają przebiegów oznaczających konieczność wymiany. W takich przypadkach olej należy zmieniać raz w roku, ze względu na zachodzące w nim procesy starzenia oraz możliwość gromadzenia się w nim cząsteczek wody pojawiającej się w wyniku kondensacji pary wodnej.
